De vorig jaar verschenen 50-tinten trilogie van E.L. James heeft ongekende verkoopcijfers behaald en een publicitaire storm ontketend die nog steeds niet is uitgewoed. De literaire receptie was minder uitbundig, variërend van sceptisch tot afkeurend. De 50-tinten trilogie wordt standaard bejegend met het nodige dédain. Geen serieuze auteur die zijn of haar handen eraan wil branden. E.L. James wordt bij voorkeur neergezet als een onbeholpen auteur (Peter Giessen, Volkskrant 22-12-12), die evenwel – zoveel wordt wel toegegeven – handig inspeelt op de spanning tussen het verlangen naar een liefdevolle relatie en het verlangen om seksueel gedomineerd te worden. E.L. James creëert volgens Giessen een vrouwelijk pornotopia, waarin de vrouw als een prinses wordt begeerd, veroverd en onderworpen door een communicatieve macho. Macho, akkoord. Maar communicatief? In ieder geval niet over de liefde die de vrouwelijke hoofdpersoon hem wil bijbrengen. En verder: waarom E.L. James afschilderen als een onbeholpen auteur en waarom luidt de slotzin van Giessens betoog: mannen hebben lustporno, mama’s relatieporno? Een zin die Freud zou doen glimlachen. Het is van tweeën één. Of mannen tegenover vrouwen, of papa’s tegenover mama’s. Het venijn zit hem, zoals vaak, in de staart. Vrouwen worden toch weer in de moederrol opgesloten, hoezeer ze zich juist middels de massale aankoop van hun eigen seksuele bijbel als vrouw willen emanciperen.

In dit artikel beschrijf ik aan de hand van zeven in mijn De pornografische verleiding besproken kenmerken van pornografie welk spel E.L. James speelt met de pornografie. De vraag die de gemoederen vooral bezig lijkt te houden heeft betrekking op de literaire status van het werk ter verklaring van het succes. Is het een serieuze roman of slechts een pornografisch werk, een al dan niet superieure keukenmeiden- of kasteelroman? Elsbeth Etty opteert voor het laatste (NRC 8-6-2012). De grap van het boek is volgens haar de kinderlijk eenvoudige, voor iedereen toegankelijke stijl en boodschap. De strekking luidt: meisjes doe het niet, lever je niet uit, laat je niet ontvoeren in een klazen koets of privéjet, teken geen contract van onderdanigheid en blijf vooral financieel onafhankelijk. Deze grap kenmerkt ook in mijn optiek de trilogie, maar er is meer aan de hand. James speelt een gecompliceerder spel met pornografie dan het uitdragen van een simplistische morele boodschap om verwerpelijke dingen niet te doen. Door dingen niet te doen, doet Anastasia andere dingen wel op een manier die allesbehalve kinderlijk is en van een raffinement getuigt die haar tot een onvermoed gelijkwaardig tegenspeler maakt van de machtige man die Grey in sommige opzichten is, maar ook in andere opzichten helemaal niet is. De roman legt aldus de zwakke kanten bloot van de mannelijke almacht zoals die in hedendaagse porno wordt uitgedragen. Een prestatie van formaat die James niet voor niets miljoenen lezers heeft opgeleverd.

Het schandalige van pornografie
Pornografie gaat van oudsher over hoeren ofwel vrouwen die seks aanbieden voor geld. In met name de burgerlijke cultuur van de late 19e en vroege 20e eeuw gold dit als schandalig en als bedreiging voor het huwelijk dat in deze periode hoogtij vierde. Met de seksuele revolutie en de legalisering van pornografie in de jaren ’60 en ’70 van de 20e eeuw verdwijnt de wettelijke basis om bepaalde seksuele praktijken op grond van hun aanstootgevend karakter te verbieden, wat niet weg neemt dat mensen zich in het dagelijkse leven kunnen blijven ergeren aan seksuele praktijken, niet in het minst aan de porno-industrie zelf die de laatste decennia steeds dominantere vormen gaat aannemen. Het aardige van de 50-tinten trilogie is dan dat James de rol van seksuele verleiding omkeert: niet de vrouw, maar de man is de verleidende figuur. Pornografie gaat nu eens niet over de verderfelijke vrouw, maar over een verderfelijke man, de obsceen rijke Christian Grey. Niet de vrouw maar de man biedt seks aan in de vorm van een contract. Niet voor geld ditmaal, maar voor macht ofwel datgene waarvoor geld uiteindelijk staat. Hoofdpersoon Anastasia windt zich danig op over dit contract en zal het uiteindelijk niet ondertekenen. Door de opwinding hierover zo expliciet te maken, onderstreept James niet alleen het schandalige van een SM-contract, maar wellicht van ieder contract waaraan een vrouw wordt onderworpen. Anastasia slaagt erin de verleiding te weerstaan van het ondertekenen van een contract en toch in een liefdevolle relatie de seks te krijgen waarvoor het contract een strenge voorwaarde wil zijn. De stap is gezet voor de vrouw om in een pornografische wereld toch een bevredigende seksuele relatie te krijgen. Anastasia wordt hiermee een lichtend voorbeeld voor iedere vrouw die in het dagelijks leven zucht onder het juk van door mannen opgelegde regels.

Geilheid en neuken
Anastasia is een kind van haar tijd, een pornografische tijd waarin spreken en denken in termen van geilheid en neuken gemeengoed is geworden. Anders dan in reguliere porno laat E.L. James de lezer niet direct delen in gevoelens van geilheid en de wens om te neuken. In een standaard pornografisch geschrift worden deze gevoelens en wensen steevast geuit in de eerste pagina’s na een al dan niet korte, uitgebreide of obligate inleiding. In Vijftig tinten grijs blijft geilheid en de wens te neuken onderhuids tot het achtste hoofdstuk, waarin pas dan echte seks tot stand komt en wel op de expliciete wijze zoals die in porno beschreven wordt. Daarna is uiteraard het hek van de dam.

Kijken en voelen
Kijken en voelen maken ons bewust van het seksuele verlangen. Als voorbereiding op de uiteindelijke seksuele ontlading in hoofdstuk zes wordt al direct in het eerste hoofdstuk een erotische spanning opgebouwd middels een uitvoerige beschrijving van het kijkproces tussen de beide hoofdfiguren. Het eerste dat Anastasia ziet als Christian Grey haar na het binnenvallen in zijn kantoor overeind helpt zijn zijn intense grijze ogen. Gedurende de kennismaking kijkt hij haar regelmatig doordringend aan en als Anastasia probeert terug te kijken, houdt hij haar blik stevig vast, onbewogen. Haar hart begint dan sneller te kloppen, Anastasia bloost en wordt verder van de wijs gebracht door de manier waarop Grey met z’n wijsvinger over z’n onderlip streelt. Op deze fallische verwijzing reageert ze afwerend: Laat hem daarmee stoppen. Als blikken al verwarrend zijn, dan is het verbod om Grey in de ogen te kijken en aan te raken extra verwarrend. Voor Anastasia duidelijk een onmogelijkheid tot het krijgen van een relatie en dat is dan ook de reden waarom Grey dit verbod heeft ingesteld.

Bekentenissen
Pornografie betreft zaken die als lust worden voorgesteld, maar die volgens critici eigenlijk getuigen van misbruik. Identificatie van de lezer wordt in de pornografie bevorderd door de lustgevoelens breed uit te meten en maatstaf te laten zijn voor de beschreven belevingswereld. Aan lustgevoelens besteed James uitvoerig aandacht, maar ze doet er nog een schepje bovenop door hoofdpersoon Grey slachtoffer te laten zijn van seksueel misbruik. Grey bekent in eerste instantie als vijftienjarige zes jaar lang de Onderdanige is geweest van een van de vriendinnen van zijn moeder. Later komt daarbij de bekentenis een kind te zijn van een heroïnehoer en de eerste vier jaren van zijn leven door een hel te zijn gegaan.

Het ondenkbare
In pornografie wordt de lezer met seksuele ervaringen geconfronteerd die ondenkbaar zijn, maar wel intrigeren en geil maken. Van deze ervaringen staat de trilogie vol. Steeds weer ervaart Anastasia dat Grey over haar grenzen heen gaat. Als het over seks gaat, zijn deze overschrijdingen meer dan welkom en geniet Anastasia extatisch van alle geboden opwindende seks. Breekpunt is steeds het gebrek aan liefde in de relatie. Vooral wanneer Grey zich te buiten gaat aan onverdiende strafpraktijken, is voor haar de maat vol.

Subliem en obsceen
Subliem wordt de ervaring genoemd van verpletterd te worden door hetgeen ons te boven gaat. In pornografie heeft seks deze uitwerking, zo ook in de 50-tinten trilogie. Subliem is ook de entourage waarin de seks gearrangeerd wordt. Het kantoor van Grey, zijn huis, de helikopter waarin Grey Anastasia meeneemt naar zijn huis, het uitzicht vanuit de slaapkamer op Seattle worden allemaal beschreven in termen van een sublieme ervaring. Obsceen is vooral de rijkdom van Grey.

Sprookjes voor volwassenen
Pornografische vertellingen worden sprookjes voor volwassenen genoemd Net als in sprookjes worden in pornografie griezelmomenten beschreven, momenten van eenzaamheid, dingen die vreemd zijn en zowel aantrekken als afstoten. Etty meent dat Vijftig tinten grijs het klassieke sprookje volgt, waarin de maagdelijke Assepoester wordt uitverkoren door een prins die in één klap een einde maakt aan haar armoede en eenzaamheid. Probleem met deze vergelijking is dat Anastasia voordat ze Grey ontmoette een betrekkelijk onproblematisch leventje leidde en juist door de ontmoeting met Grey in problemen komt. Een vergelijking met een ander sprookje, Belle en het Beest, ligt meer voor hand. Het Beest staat in het sprookje onder betovering en verandert in een prins door de liefde van Belle. Dit is precies het thema van de 50-tinten trilogie. Grey is met al zijn macht een in zijn emotionele beperkingen opgesloten seksueel pornografisch monster, dat alle reddingsfantasieën wakker maakt van Anastasia.

Besluit
Anastasia slaagt ten volle in haar missie om Gray van de pornografische ondergang te redden. James helpt daarmee voor vrouwen een droom waar te maken. Deze droom is geen vrouwelijk pornotopia, maar de mogelijkheid van een liefdevolle, seksuele relatie in een pornografische werkelijkheid. Een emotioneel opbeurende en seksueel opwindende boodschap in ons harteloze tijdperk van harde porno.